EBEVEYNLEŞMİŞ ÇOCUK SENDROMU

Ebeyevnleşmiş Çocuk Sendromu Nedir?

Literatürde parentification olarak tanımlanan ebeveynleşmiş çocuk sendromu, çocuğun yaşına ve gelişim düzeyine uygun olmayan biçimde, ailede ebeveynsel veya yetişkin sorumluluklarını üstlenmesi durumudur. Bu kavram ilk kez Boszormenyi-Nagy ve Spark (1973) tarafından “görünmeyen sadakatler” kuramı içinde tanımlanmıştır. Çocuk, gelişimsel olarak kendisine ait olmayan rolleri üstlendiğinde, psikolojik, duygusal ve sosyal gelişim alanlarında ciddi etkilerle karşılaşır. Bu süreçte çocuk, hem kendi ihtiyaçlarını bastırmak zorunda kalır hem de ailesinin yükünü sırtlar. Ebeveynin görevlerini sürdürememesi veya çocuğa bilinçli/bilinçsiz olarak rol devretmesiyle başlar. Zamanla çocuk, evin “güven sağlayan” kişisi haline gelir. Başta ödüllendirici görünen bu rol, çocuğun kendi gelişimsel ihtiyaçlarını bastırmasına neden olur.

Ebeveynleşme Türleri ve Tanımları

A. Duygusal Parentifikasyon:

Çocuk, ebeveynin duygusal yükünü taşır. Örneğin, annesinin üzüntüsünü dindirmeye, babasının öfkesini yatıştırmaya çalışır. Bu durumda çocuk, bir “duygusal eş” rolüne bürünür. Bu rol oldukça görünmezdir ve dışarıdan bakıldığında fark edilmesi zordur.

B. İşlevsel (Fiziksel) Parentifikasyon:

Çocuk, yemek yapma, temizlik, kardeş bakımı, alışveriş gibi görevleri üstlenir. Özellikle ilk çocuklarda ya da kız çocuklarında sıklıkla görülür.

C. Patolojik Parentifikasyon:

Ebeveyn, kendi psikolojik ihtiyaçları doğrultusunda çocuğu bilinçli biçimde kullanır. Çocuk neredeyse ebeveynin psikolojik “destekçisi” ya da “ebeveyni” gibi olur. Bu, çoğu zaman narsistik ebeveynlik yapılarında görülür.

Parentification Neden ve Nasıl Ortaya Çıkar?

Parentifikasyonun ortaya çıkmasının birçok nedeni olabilir. Bunlar çoğunlukla aile içi işlevsizliklerden, yetersizliklerden veya sistemsel travmalardan kaynaklanır.

Yaygın Nedenler:

• Boşanma veya ebeveyn kaybı: Tek ebeveynli ailelerde çocuklar ebeveyne destek olma rolüne girer.
• Ebeveynin psikiyatrik sorunları (depresyon, anksiyete, bipolar bozukluk)
• Bağımlılıklar (alkol, madde bağımlılığı)
• Ekonomik kriz ve yoksulluk
• Kronik hastalık veya engelli aile bireyi
• Ebeveynin duygusal olgunlaşmamışlığı
• Ailedeki kardeş sayısının fazlalığı ve bakım yükü
• Toplumsal cinsiyet rolleri (özellikle kız çocuklarından beklenen “bakım verici” rol)

Parentifikasyonun Çocuğa Etkileri ve Belirtileri

A. Psikolojik Etkiler:

• Aşırı sorumluluk duygusu
• Suçluluk ve yetersizlik hisleri
• Kaygı bozuklukları
• Depresif belirtiler
• Düşük benlik saygısı
• Travmatik stres belirtileri

B. Davranışsal Belirtiler:

• Yaşıt ilişkilerinden uzak durma
• Aile bireylerinin sorunlarına odaklanma
• Oyundan ve eğlenceden uzaklaşma
• Duygularını bastırma veya ifade edememe
• Aşırı “olgun” ve “düzenli” görünme

C. Yetişkinlikte Gözlemlenen Kalıntılar:

• “Herkesi memnun etme” çabası
• Sağlıksız ilişki kalıpları
• Duygusal tükenme
• Sınır koymakta güçlük
• Sürekli “bakıcı” rolü üstlenme

Çocuğun Gelişim Dönemlerine Göre Gözlemlenen Etkiler

Okul Öncesi Dönem (0-6 yaş):

• Aşırı uyumlu veya pasif davranışlar
• Kardeşlerine “anne” gibi davranma
• Oyun kurmakta zorlanma
• Anksiyete ve gece korkuları

İlkokul Çağı (6-12 yaş):

• Başarılı, “olgun” ama içine kapanık çocuk profili
• Öğretmenlerden sıkça “çok sorumluluk sahibi” geri bildirimi
• Yaşıtlarıyla ilişki kurmakta zorluk
• Sık görülen somatizasyon (karın ağrısı, baş ağrısı vb.)

Ergenlik Dönemi (12-18 yaş):

• Kimlik karmaşası, “kendi ne istediğini bilememe”
• İkili ilişkilerde güvensizlik veya aşırı bağımlılık
• Otorite figürleriyle çatışma ya da aşırı uyum
• Kendilik algısında bozulma

Terapötik Müdahaleler

1.Bireysel Psikoterapi:

• Şema terapi: Çocuğun içselleştirdiği şemalar (ör. “Ben yeterli değilim”, “Kendim için bir şey yaparsam bencil olurum”) çalışılır.
• Bilişsel Davranışçı Terapi (CBT): Otomatik düşünceler yeniden yapılandırılır.
• İçsel Çocuk Çalışmaları: Bastırılmış duygular ve ihtiyaçlar yeniden ifade edilir.
• Travma odaklı EMDR: Özellikle duygusal ihmal ve suçluluk üzerinde etkilidir.

2.Aile Terapisi

• Parentifikayon genellikle bozulmuş aile sınırlarının ürünüdür.
• Terapide, ailenin roller ve görev dağılımı yeniden düzenlenir.
• Ebeveynin çocuğa yüklediği işlev ve duygusal görevleri fark etmesi sağlanır.

Aile terapisinin hedefleri:

• Roller arası net sınırların çizilmesi
• Çocuğun görevlerini ebeveyne iade etmesi
• Aile bireylerinin birbirlerinin ihtiyaçlarını ve gelişim düzeylerini anlaması
• Aile içinde açık iletişim ve karşılıklı sorumluluk dengesi kurulması

3.Grup Terapisi / Destek Grupları

• Parentifikasyon geçmişi olan bireyler çoğunlukla “yalnız” ve “anlaşılmamış” hisseder.
• Benzer deneyime sahip kişilerle bir araya gelerek bağ kurma, kendini ifade etme, güvende hissetme olanakları artar.
• Grup içinde kişinin “yardım eden” değil, “yardım alan” konumda kalabilmesi terapötik açıdan çok değerlidir.

4.Psikoeğitim (Ebeveyn ve Birey Odaklı)

Ebeveynler için:

• Parentifikasyonun ne olduğu ve çocuk üzerindeki etkileri anlatılır.
• Ebeveynin kendi ebeveynlik modeli sorgulanır: “Benim çocuğum bana mı ebeveynlik yapıyor?”
• Ebeveynin kendi ruhsal destek ihtiyacı tespit edilir.

Çocuk/Yetişkin için:

• “Kendin için bir şey istemek bencillik değildir.” gibi temel mesajlar çalışılır.
• Sınır koyma becerileri öğretilir.
• Kendi ihtiyaçlarını ifade etme, suçluluk duymadan yardım alma çalışmaları yapılır.

5.Sanat Terapisi / Yaratıcı Terapiler (Oyun, Drama, Resim)

• Çocuklar ve ergenler için soyut duyguların ifade edilmesi zordur.
• Parentifikasyon yaşamış çocuk, oyunla yeniden “çocukluk rolünü” deneyimleme fırsatı bulur.
• Resim ve hikâye anlatımı gibi yollarla iç dünyasını dışsallaştırabilir.
• Dramatizasyon teknikleriyle yüklenilen roller sembolik olarak “geri verilebilir”.

Fulya Rabia İŞÇİ