Dürtüselliğin Tanımı
Dürtüsellik, “düşünmeden hareket etme, anlık eylem sonucu uygun olmayan sonuçlara yol açma” eğilimi olarak tarif edilir. Planlama eksikliği, sabırsızlık, hedonistik risk arayışı gibi özellikleri de içerir. Genellikle beklenmedik, riskli ve sonuçları düşünülmeden gerçekleşen davranışları kapsar; engellenme toleransının düşük olması ve plan yapamama dürtüselliğin karakteristik örnekleridir.
Alt Türleri
Barratt Dürtüsellik Ölçeği’ne göre dürtüsellik üç alt boyuttadır: Dikkate dair dürtüsellik (dikkat dağınıklığı, yeni uyaranlara odaklanamama), motor dürtüsellik (düşünmeden ani harekete geçme) ve plan yapmama (ileriyi planlayamama). Bu alt boyutlar, dürtüselliğin farklı yönlerini ölçmek için kullanılır.
Literatürde “motor dürtüsellik” (başlatılmış hareketi engelleyememe) ile “bilişsel dürtüsellik” (ödül gecikmesini tolere edememe, verilen ödülü erteleyememe) ayrımı yapılır. Bu iki kategori, dürtüselliğin eylemsel ve karar-boyutlarını ayırt eder.
Dürtüsellik çok boyutlu bir kavramdır; tek bir tanım veya ölçümle sınırlanmamalıdır. Bu nedenle çalışmalarda genellikle birden fazla ölçek ve alt boyut kullanılır.
Belirtileri
Davranışsal Belirtileri: Düşünmeden ve hızla hareket etme (örneğin sırayı bekleyememe, kesici aletlere dokunma isteği), anlık kararlarla davranışlarda bulunma, riskli eylemlere girişme.
Duygusal Belirtileri: Ani öfke patlamaları, sabırsızlık, duyguları kontrol etmede zorlanma.
Bilişsel Belirtileri: Planlama eksikliği, uzun vadeli düşünmede güçlük, dikkat dağınıklığı, ödülü ertelemekte zorluk. Yani kişi “ani zevk” yerine erken ödülleri tercih eder.
Bu belirtiler Demirci ve ark. tarafından da vurgulanmıştır; öfke ve saldırganlık dürtüselliğin önemli yansımalarıdır.
Tanı Kriterleri
DSM Sınıflaması: DSM-5’te dürtüsellik, “Yıkıcı Bozukluklar, Dürtü Kontrol ve Davranış Bozuklukları” başlığı altında ele alınır. Örneğin Aralıklı Patlayıcı Bozukluk (tekrarlayan şiddetli öfke nöbetleri), Kleptomani (çalma dürtüsü), Piromani (yakma dürtüsü) bu gruptadır.
Borderline Kişilik Bozukluğu (BPD): DSM-5’e göre, BPD tanısı için en az iki alanda (ör. para harcama, cinsel davranışlar, madde kullanımı, tehlikeli araç kullanımı, tıkınırcasına yeme) dürtüsel davranış gösterme gereklidir. Bu şekilde impulsif davranışlar tanı kriterlerine dahil edilmiştir.
Dikkat Eksikliği/Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB): DEHB’de “hiperaktivite/dürtüsellik” alt tipi tanınır (plan yapamama, acelecilik), ancak bu çocukluk-büyüme dönemine özgü bir kategoridir.
Klinik Özellikleri ve Eşlik Eden Bozukluklar
Dürtüsellik birçok psikiyatrik bozukluğun çekirdek bileşenidir. En sık sınır kişilik bozukluğu (SKB), antisosyal kişilik bozukluğu, şizofreni, bipolar bozukluk, DEHB, yeme bozuklukları, madde kullanım bozuklukları gibi tablolarda görülür.
Ayrıca, klinik tanı kitaplarında “dürtü kontrol bozukluğu” başlığı altında patolojik kumar, aralıklı patlayıcı bozukluk, piromani, kleptomani, trikotillomani gibi durumlar tanımlanmıştır. Bu bozukluklarda dürtüsellik doğrudan tanı ölçütlerindendir.
Klinik Özellikleri: Yüksek dürtüsellik gösteren bireylerde, ani sinirlenme, öfke nöbetleri, kontrolsüz harcama veya riskli cinsel davranışlar sık gözlenir. Davranışsal yönden agresif veya sığ sonuçlar üretebilen hareketler tipiktir.
Nedenleri
Biyolojik Etmenler: Beyinde özellikle frontal lob (özellikle prefrontal korteks) işlevselliği, serotonerjik ve dopaminerjik sistemlerin dengesizliği dürtüsellikle ilişkilendirilmiştir. Örneğin düşük serotonin düzeyleri davranış inhibisyonunu azaltır. Genetik faktörler de yatkınlık yaratabilir.
Çevresel Etmenler: Çocukluk çağı travmaları, istismar, aile içi şiddet veya dengesiz ebeveyn tutumları impulsif davranış riskini yükseltir. Yoksunluk, kronik stres ve maddeye erken maruz kalma gibi çevresel stresörler etkili bulunmuştur.
Psikolojik Etmenler: Öfke yönetimi zorlukları, kaygı/anksiyete düzeyi, düşük özdenetim ve stresle başa çıkma becerilerinin az olması dürtüselliğin psikolojik kökenleri arasındadır. Kişinin dürtülerini düzenleyecek bilişsel becerilerin zayıf olması (ör. zamansal gecikmeyi tolere edememe) bu durumu artırır.
İnsan Üzerindeki Etkileri
Bireysel Düzey: Yüksek dürtüsellik; madde kullanım bozuklukları, riskli cinsel davranışlar, trafik kazaları, kendine zarar verme gibi sonuçları artırır. Kişinin yaşam kalitesi ve psikolojik iyi oluşu olumsuz etkilenir.
Sosyal Düzey: Sosyal ilişkilerde sorunlar görülür: Öfkeli patlamalar, saygısız davranışlar nedeniyle aile, arkadaş veya iş çevresinde çatışmalar yaşanabilir. Sosyal izolasyon veya uyumsuzluk artabilir.
İşlevsel Düzey: Okul/iş performansında düşüş, disiplin sorunları ortaya çıkar. Planlama yapamama ve sabırsızlık, akademik veya mesleki görevleri aksatır. Mali sorunlara yol açabilir (düşünmeden harcama). (Bu etkiler, dürtüselliği temel alan pek çok çalışma tarafından desteklenir.)
Müdahale Yöntemleri
Bilişsel–Davranışçı Terapi (BDT): Dürtüsel davranışları tanımlama ve değiştirme odaklıdır. Kişinin dürtü anlarını fark edip ertelemesini, olumsuz düşünce kalıplarını yeniden yapılandırmasını sağlar. Özdemir ve ark. tedavide içgörüye dayalı terapilerle birlikte bilişsel-davranışçı müdahalelerin etkili olduğunu belirtmiştir.
Diyalektik Davranış Terapisi (DBT): Özellikle duygusal dalgalanma ile birlikte yoğun dürtüsellik gösteren (örneğin SKB) yetişkinlerde kullanılır. DBT, mindfulness, duygu regülasyonu ve kriz yönetimi becerileri ile dürtüsel patlamaların kontrol altına alınmasına yardım eder. Kanıt temelli bir yaklaşımdır.
Zihniyet (Mentalizasyon) Temelli Terapi (MBT): Bireyin kendi ve başkalarının ruh durumlarını anlaması ve yönetmesi ile dürtüsel eylemleri azaltmayı hedefler. MBT, SKB gibi düzensizliklerde impulsif geçişleri azaltan bir yöntem olarak ön plana çıkmıştır.
Diğer Yaklaşımlar: Aktif/özgüven odaklı psikodinamik terapiler ve yeni üçüncü dalga terapiler (ACT, şema terapi gibi) de impulsiviteye yönelik müdahaleleri içerir. Gerektiğinde farmakoterapi (örn. duygudurum düzenleyiciler, SSRI) da entegre edilir.
Başa Çıkma Yolları
Farkındalık ve Duygu Düzenleme: Mindfulness, nefes egzersizleri gibi teknikler ile ani dürtü ve duyguların farkına varmak ve tepki vermeden önce duraksamak teşvik edilir.
Kognitif Stratejiler: Dürtüsel anlarda “5 saniye kuralı” gibi erteleme yöntemleri kullanarak otomatik davranışların önüne geçmek. Olumlu içsel konuşma (“sakinleş, önce düşün”) becerileri geliştirmek.
Davranışsal Önlemler: Riskli uyarıcılardan uzak durmak (ör. kumar masası, alkol), rutin oluşturmak, görevleri parçalara ayırmak. Davranışsal kararlılık eğitimi ve problem çözme becerileriyle dürtüsel ataklar önlenebilir.
Destek Sistemleri: Aile, arkadaş veya destek gruplarıyla iletişim kurmak; sınırlar koyma ve sorumluluk paylaşma yöntemlerini öğrenmek. Sosyal destek, dürtü kontrolünü güçlendirir.
Film Önerisi
Good Time (2017)
Dürtüselliğin yıkıcı etkilerini konu alan bu filmde, Connie isimli karakter hiçbir plan yapmadan anlık kararlarla hareket eder. Kardeşini kurtarmaya çalışırken olayları daha da karmaşık hâle getirir. Film, dürtüselliğin birey ve çevresi üzerindeki olumsuz sonuçlarını çarpıcı biçimde gözler önüne serer.
Sümeyye ALTINTAŞ
