Kişi kayıp sonrası yas sürecine girer ve birtakım tepkilerde bulunur. Bunlar yas tepkisi olarak adlandırılır. Yas tepkisi kayba karşı verilen doğal ve insani tepkilerdir.
TDK’ye göre; Ölüm veya bir felaketten doğan acı; matem
Ölümün nasıl olduğu doğal olarak bireylerin yas sürecini ve kayba yönelik uyumu etkiler. Doğal ölüm, kaza, öldürülme ve intihar sonucu ölüme verilen yas tepkileri farklılık gösterir. Ayrıca, kaybın travmatik ya da beklenmedik oluşu da yas sürecini etkilemektedir. Sevilen birisini ani ve şiddetli bir şekilde kaybetmek, kayıp sonrası yaşanabilecek olan psikolojik problemler ve karmaşık yas için önemli risk faktörü olarak değerlendirilmektedir.
Matem : Ölüm sonrası yaşanan süreci, yaşanılan üzüntüyü ifade etmektedir. Bu süreç kaybedilen kişinin ardında duyulan üzüntü, kaybedilen kişiye ulaşmaya çalışma, yeniden yapılanma gibi aşamalardan oluşmaktadır. Aynı zamanda matem, kaybın kültürel yanını temsil etmektedir ve birçok kültürel davranışlar içerir. Bu davranışlar ve ritüeller kaybın daha çok dış parçasını yansıtmaktadır. Bu davranışlar ve gelenekler hem formları hem de süreleri açısından toplumlar ve dini gruplar arasında farklılık gösterir
Yas Tepkileri
Fiziksel anlamda ağız kurulukları, kuvvetin kaybedilmesi, midede boşluk hissiyatı, tükenmiş hissetme ve seslere ilişkin hassasiyet gibi tepkiler ortak tepkiler olarak ifade edilebilir. Bilişsel anlamda konsantrasyon sorunları, bilinç bozuklukları, karar vermekle ilgili zorluklar, yoğun düşünsel uğraşlar, unutmalar, vb. tepkiler ortaya çıkmaktadır. Diğer yandan endişeli ruh hali, hasret, aşırı üzülme, şaşırma, öfkelenme, suçlu hissetme, yalnızlaşma, çaresiz hissetme gibi duygusal tepkiler ile karşılaşılabilmektedir. Son olarak sosyal içe dönüklük, uyuma bozuklukları, davranışların bozulması, madde kötüye kullanımı, yineleyici rüyalar, hareketliliğin artması ve tepki bozuklukları yasın davranışsal tepkileri olarak vurgulanmaktadır.
YAS ve KÜLTÜR
Kayıp yaşayan kişinin kayba verdiği tepkiler ve yas süreci kültürel faktörlerden etkilenmektedir.
Türkiye’deki yaşayan insanların çoğunluğunun inancına göre İslam kültüründe öldükten sonra Kuran okumak, dua etmek, mezar ziyareti yapmak, ölen kişinin ismini yeni doğan bebeklere vermek gibi öleni hatırlamaya yönelik ritüeller bulunmaktadır. (Özmen 2014). Yas ölen kişinin ayakkabılarının kapının önüne koyulması kıyafetlerin dağıtılması, helva kavrulması, yedisi, kırkı gibi günlerde yemekle anıldığı dinsel törenle devam eder.
Afrika kökenli Amerikanlılar ölen kişinin borçlarını öder bağış ve ruhlarının ruhani dünyaya geçmesi için bağış yaparlar.
Yas, bireyin kayba karşı verdiği duygusal, bilişsel (zihinsel), davranışsal ve fiziksel tepkilerin tümünü kapsar. Bu tepkiler kişiden kişiye değişir, ancak ortak belirtiler şunlardır:
| Tepki Alanı | Belirtiler |
| Duygusal | Yoğun üzüntü, öfke, suçluluk, çaresizlik |
| Bilişsel | İnkar, unutkanlık, dikkat dağınıklığı |
| Fiziksel | Yorgunluk, uyku ve iştah sorunları |
| Davranışsal | İçe kapanma, sosyal çevreden uzaklaşma |
Yas Sürecini Etkileyen Etmenler
- Ölen kişinin kimliği :Ölen kişi ile kayıp yaşayan kişi arasındaki yakınlık derecesi (eş, anne, baba, çocuk, yakın arkadaş, kuzen vb.) yasın şiddetini ve yoğunluğu etkilemektedir.
- Ölen kişi ile ilişkinin niteliği
- Ölüm biçimi
- Geçmiş kayıpların varlığı
- Sosyal destek
- Yas sürecinde oluşan sıkıntılar
- Kişilik özellikleri ve demografik faktörler
Yas ile İlgili Kuramlar
Freud, Yas ve Melankoli adlı makalesinde yas ile melankolinin benzer yönleri olduğu fakat bazı yönlerden farklılaştığını söylemektedir. Her ikisinin de benzer yönü kişinin kendini kederli hissetmesi, dış dünyaya karşı ilgi kaybı yaşaması ve sevme kapasitesinin kaybı olarak açıklamıştır. Makalesinde melankoli ve yasın kayba verdikleri tepki açısından farklılaştığını savunmaktadır. Melankolik birey yasa sahip bireyden farklı olarak kendini yargılar, eleştirir, kendini değersiz hisseder ve bunun yanında iştahı ve uykusu bozulur. Freud yasın patolojik bir durum olmadığını fakat melankolinin patolojik bir durum olduğunu söylemiştir. Freud yas sürecinde olan kişinin sevilen ve kaybedilen nesnelerin kişilerin psişik yapılanmasının bir parçası olarak egosunda içselleştirildiğini söylemektedir. Bu sürecin bir yeniden yapılanma/çalışma olduğunu düşünmektedir.
Bowlby’nin Yas Görüşü:
- Birkaç saatten bir haftaya kadar uzayabilen hissizleşme evresi: Bu evre olağanüstü bir acının ve kızgınlığın patlak vermesiyle yarıda kesilebilir.
- Kaybedilen kişiye karşı birkaç ay ya da bazen yıllar sürebilen özlem duyma ve onu arama evresi
- Dağınıklık ve umutsuzluk evresi (Arama çabalarının başarısız olduğunu anlamasıyla ortaya çıkan derin bir üzüntü, çaresizlik ve depresif ruh hali. Kayıp gerçeği yavaş yavaş kabul edilmeye başlanır.)
- Daha yüksek ya da daha düşük seviyede yeniden yapılanma evresi (Acının şiddeti azalır. Kişi, kaybedilen kişiden duygusal olarak kopmaz, ancak onun yokluğuna uyum sağlamayı öğrenir.)
Kübler-Ross modeli:
| Evre | Temel duygu | |
| İnkar | “Hayır, bu gerçek olamaz.” | Kaybın gerçekliğini reddetme, şaşkınlık ve hissizlik hali. |
| Öfke | “Neden ben? Bu haksızlık! | Kayba neden olanlara, kendine, kaybettiği kişiye veya yaşama karşı yoğun kızgınlık ve içerleme. |
| Pazarlık Etme | “Keşke… Eğer geri gelirse…” | Kaybı önlemek için geçmişteki eylemleri telafi etme çabası, üst güçlerle veya kendisiyle anlaşma yapma düşüncesi. |
| Depresyon | “Her şey anlamsız. Çok üzgünüm.” | Yoğun üzüntü, umutsuzluk, çaresizlik ve sosyal çekilme |
| Kabullenme | “Bu acıyla yaşamayı öğreneceğim.” | Kaybı inkar etmeyi veya savaşmayı bırakma. |
YASIN TÜRLERİ
NORMAL YAS: Yaşanan kayıp sonrasında yas sürecinin normal olarak devam ettiği ve süreç tamamlanınca normal yaşama kolay bir şekilde dönüldüğü süreç normal yas olarak tanımlanır. Semptomlar: Hüzün, ağlama krizleri, iştahsızlık, öfke, kısa süreli sosyal çekilme beklenir ve normaldir.
Karmaşık Yas: Kaybın etkilerinin çok uzun süre devam ettiği ve bireyin günlük yaşam işlevselliğini ciddi ölçüde bozduğu bir patolojik durumdur.
Travmatik Yas: Genellikle sevilen bir kişinin ani ölümü dolayısıyla yaşanan bir durumdur. Örneğin beklenmedik şekilde oluşan kaza, cinayet, afet gibi travmatik olaylar sonucunda yaşanan kayıplarda yas süreci bireylerin psikolojilerini ciddi anlamda etkileyebilir.
Yas ve Psikopatolajik Rahatsızlıklar
Travmatik bir ölüme (intihar, kaza, doğal afetler, cinayet) tanık olmuş pek çok kişi yas sürecinde travma sonrası stres tepkilerini yoğun bir şekilde deneyimlemektedir
Ani/beklenmedik ölümlerin ardından görülen; belli bir duruma ya da olaya ilişkin düşüncelerini odaklayamama, uyku bozuklukları ve huzursuzluk hissi; Yaygın Anksiyete Bozukluğu semptomları ile benzerlik göstermektedir
Acıyı (ölüm gerçeğinin anlaşıldığını ve tanındığını içeren duygusal ifade) yaşamının bir parçası olarak kabul etme sürecinde depresif semptomların ana kaynağı ölen kişidir. Majör Depresif bozuklukta ise depresif semptomların ana kaynağı kişinin benliğidir
Şükran ŞARALDI
