BELLEK YANILMASI

Nedir ?

Bellek yani hafıza yaşananları, öğrenilen konuları bilinçli olarak hatırlama gücüdür.

Belleğimiz bilgiyi işlerken kodlama, saklama ve geri getirme olmak üzere iç temel süreçlerden geçer. Bellek yanılması, bu süreçlerin özellikleri geri getirme aşamasında bilginin yanlış, eksik veya çarptırılmış şeklinde hatırlanmasıyla ortaya çıkar ve bu durum bilişsel hata oluşturur.

Nedenleri;

Bellek yanılmasının birden fazla nedeni vardır. Bunlar;

Bellek izinin yerine geçme hipotezi,

Geriye dönük müdahelesi,

Kaynak izleme hataları,

Şemalar,

Pragmatik çıkarımlar

1. Bellek izinin yerine geçme hipotezi;

Bellek izinin yerine geçme hipotezi Psikolog Elizabeth Loftus tarafından ortaya atılmıştır.

Bireyin yaşadığı bir olaya dair belleğinde oluşan orijinal bellek izinin daha sonradan sunulan yanlış bilgiyle bozulduğunu veya tamamen değiştirilmesiyle ortaya çıkar. Bu durum özellikle mahkeme tanıklıklarında ciddi sorunlara yol açar.

Bellek izinin yerine geçme hipotezi örneği: Mahkeme tanıklığı;

Bir tanık hırsızlık olayında zanlının siyah mont giydiğini görmüş olabilir. Ancak olaydan birkaç gün sonra polisin ‘zanlı koyu lacivert mont giymiş olabilir mi?’ şeklindeki bir sorusu tanığın belleğini etkileyebilir. Yani bu yanlış bilgi tanığın zihninde yerleşerek orijinal siyah mont bilgisini yerini alır.

2.Geriye dönük müdahele;

Geriye dönük müdahele ile yeni öğrenilen bilgi, önceden öğrenilen bilginin üzerini örter ama tamamen bitmez. Yani yeni bilgi öğrendiğimiz için orijinal bilgiyi hatırlamakta zorluk çekeriz.

Geriye dönük müdahele örneği;

Ali sabah fransızca kelimeler çalıştıktan sonra öğleden sonra ispanyolca çalışmaya başlamıştır. Akşam olduğunda, fransızca kelimeleri tekrar etmek istediğinde bazılarını unutur veya karıştırır. Bunun nedeni yeni öğrenilen ispanyolca kelimelerin önceki fransızca kelimelerin bellekte hatırlanmasının engellemektedir.

3.Kaynak izleme hatası;

Bireyin bir bilgiyi doğru şekilde hatırlamasına rağmen, bu bilginin nereden ya da kimden geldiğini yanlış hatırlamak durumudur.

Kaynak izleme hatası deneyi: Stephen Lindsay (1990) deneyi;

Katılımcılar önce bir olayın sllaytlarda anlatıldığı bir hikayeyi, kadın sesi eşliğinde izlemiştir. Iki gün sonra aynı kadın sesiyle hikayeyi tekrar anlatılmışancak bazı bilgiler kasıtlı olarak değiştirilmiştir. Testte, katılımcıların %27si bu yanlış bilgileri sanki ilk slaytta görmüş gibi hatırlamıştır. Bu durum, bilgiyi doğru hatırlayıp kaynağını karıştırdıklarını yani kaynak izleme hatası yaptıklarını gösterir. Fakat farklı yani erkek ses kullanıldığında bu hata oranı azaldığı görülmüştür.

4.Şemalar;

Şemalar, bir kişinin belirli bir ortam veya durumlar ilgili geçmiş deneyimlerine dayalı olarak oluşturduğu genel bilgi yapısıdır. Yani şemalarımızdan dolayı orda olmayan şeyleri hatırlayabilme durumu ortaya çıkar ve böylece bellek yanılması olur.

Şema deneyi: Brewer ve Treyens (1981);

Katılımcılar kısa bir süre bir ofiste oturtulmuş ve daha sonra ofiste ne gördükleri sorulmuştur. Katılımcıların birçoğu, gerçekten var olan nesneleri hatırlamış ancak aynı zamanda odada hiç bulunmayan kitaplar gibi nesneleri de gördüklerini söylemiştir.

5.Pragmatik çıkarımlar;

İnsanların geçmiş deneyimlerine göre yaptığı çıkarımlar pragmatik çıkarımlardır. Bu yaptığımız çıkarımlar gerçekte olanlar karıştırabiliriz ve böylece bellek yanılması ortaya çıkar.

Pragmatik çıkarımlar örneği:

Bebek bütün gece uyanıktı cümlesi doğrudan ağlamadan söz etmesede, kişiler genellikle bu durumu ‘bebek ağladı’ şeklinde hatırlayabilir. Çünkü deneyimlerimiz bize, uyanık kalan bebeklerin ağladığını hatırlatır ama gerçekte ağlamamıştır.

Gülsu Keysan

Kaynak;

E.Bruce Goldstein: Cognitive Psychology