KİŞİLİK VE MİZAH

KİŞİLİK VE MİZAH TARZI İLİŞKİSİ

Kişiliği oluşturan iki temel faktör vardır bunlardan biri mizaç biri ise karakterdir.

Mizaç Nedir?

Mizaç terimi İngilizce “temperament”, Latince “temperare” sözcüğünden gelir. Sözcük anlamı karıştırmak ya da karışım olan bu kelime birden fazla etkenin bir davranış oluşturmak üzere bir arada çalışması anlamına gelir. İlk olarak mizaç tanımı, Hipokrat tarafından ortaya atılmış daha sonra Galen tarafından genişletilmiştir (Sarı, 2018).

Çağdaş mizaç anlayışı ise Thomas Chessve Birch’ün1956 yılında yaptıkları New York uzunlamasına çalışması ile şekillenmiştir. Bu çalışmada araştırmacılar bireyleri, bebeklik döneminden yetişkinliğe kadar takip etmişlerdir. Davranışı üç yönde incelemişlerdir: Ne, Neden ve Nasıl.

• Ne ile kastettikleri yeteneklerdir ve bireyin bir görevi ne kadar iyi yerine getirdiği ile ilgilenilmiştir, neden; motivasyonla ilgilidir ve bireyi neyin motive ettiğini göstermektedir, nasıl ise bireyin yaptığı şeyi yapış tarzını yani mizacını göstermektedir. Bu çalışmalar sonucunda Thomas ve arkadaşları 1968 yılında çocuğun davranış tarzını tanımlamak üzere dokuz adet mizaç özelliği belirlemişlerdir. Bu özelliklerin kombinasyonları aslında sınırsız olsa da 3 kategoride çocuklar için kolay, zor ve yavaş ısınan çocuklar olarak ayrıştırılmıştır (Sarı, 2018).
• Apa’ya göre mizaç; genellikle biyolojik olarak belirlendiği ve yaşamın erken dönemlerinde ortaya çıktığı varsayılan kişiliğin temel yapı taşlarından biridir (APA Dictionary). Yani mizaç kişiliğimizin oluşmasında genlerimizin önemini vurgulayan bir yapıdır. Bunun en iyi örneği bebeklerde görülmektedir. Çünkü bebeklerin kişiliği ve karakteri tam olarak şekillenmemiştir ve her bebek aynı duruma veya uyarana farklı tepkiler, davranışlar, duygusal tutumlar sergilemektedir.
• Çocukların sahip olduğu mizaç özelliklerine göre gelişimsel problemleri çözme başarıları değişebilir. Bu nedenle mizacın gelişimsel basamaklarda da etkileşim içinde olduğu üzerinde durulur. Mizaç ve gelişim birbirinden ayrı kavramlar olsa da birbirleriyle önemli derecede ilişkili oldukları gösterilmiştir (Sarı, 2018).

Rothbart olgunlaşma ile mizacın değişebileceği üzerinde yoğunlaşmıştır ve bir boyutu değişse bile bazı boyutlarının yine de sabit kaldığını belirtmiştir. Rothbart mizacın interaktif olduğunu iddia eder çünkü mizaç insanla birlikte doğuştan gelse de çevreyle birlikte şekillenebilir (Sarı, 2018).

• Karakter Nedir?

APA’ya göre karakter; bireyin niteliklerinin ve kişilik özelliklerinin, özellikle de ahlaki, sosyal ve dini tutumlarının toplamı (APA Dictionary). Kişiliğin aile, toplum, kültür gibi etkileşimler sonucunda kazanılan özellikleridir. Kişiliğin ahlaki yanıdır. Yani, karakter çevreden, kültürden etkilenir.

• Kişilik Nedir?
• APA’ya göre kişilik; temel özellikler, ilgi alanları, dürtüler, değerler, benlik kavramı, yetenekler ve duygusal kalıplar da dahil olmak üzere bireyin hayatla eşsiz uyumunu içeren özelliklerin ve davranışların tümüdür. Kişilik genellikle, kalıtsal ve yapısal eğilimler de dahil olmak üzere birçok güç tarafından şekillendirilen karmaşık, dinamik bir bütün olarak görülür (APA Dictionary). Bireyin iç dünyası ve dış dünyayla ilişkisinde nasıl düşündüğünü, hissettiğini ve davrandığını belirleyen, zaman içinde tutarlı, sürekli, tahmin edilebilir, bireye özgü ve nispeten durumdan bağımsız özelliklerdir. Kişilik biyolojik, ailesel, toplumsal ve kültürel gibi birçok faktörden etkilenmektedir.
• Ayırıcı Özellik Kuramı

Kişilik hakkında literatürde birçok çalışma ve yaklaşım bulunmaktadır. Ayırıcı özellik kuramında ise insanların davranışlarının nedenlerinden çok, kişiliği tanımlamaya ve davranışı kestirmeye odaklanılmaktadır. Kişilik özellikleri teorisine göre, özellikler kişiliğin temel bileşenleri olup bireyin davranışlarını etkileyen, şekillendiren evrensel yapılardır.

Ayırıcı özellik yaklaşımının ilk kuramcıları arasında gösterilen Gordon Allport, kuram ile ilgili ilk çalışmalarını 1921’de yapmıştır. Allport’tan sonra Henry Murray ve Raymond B. Cattel ayırıcı özellik yaklaşımı üzerinde çalışmalar yaparak kuramı daha ileri noktalara taşımışlardır.

Ayırıcı özellik yaklaşımına göre kişilik, belirli bir durumda bir insanın ne yapacağını tahmin etmemizde önemli katkılar sunmaktadır (Burger, 2006 akt. Çiçek ve Aslan, 2020). Kişiliğin özellikler bütünü bireyi diğerlerinden ayırır ve onu özgün kılar. Bu özellikler aynı zamanda, kişiyi yönlendirir ve ayırt ediciliğini ortaya çıkarır (Deary, 2009 akt. Çiçek ve Aslan, 2020). Aynı durumlarda farklı tepkiler vermemiz işte tam da bundandır.

Beş Faktör Modeli

• Beş faktör modeli ile ilgili en geniş çalışmaların ve modelle ilgili ölçek geliştirilerek en büyük katkı Costa ve McCrae (1985) tarafından yapılmıştır (Çiçek ve Aslan, 2020).
• Literatürde beş faktör modeli, özdenetim (conscientiousness), uyum (agreeableness), dışadönüklük (extraversion), nörotiklik (neuroticism) ve gelişime açıklık (opennes to experience) boyutlarından oluşmaktadır (Çiçek ve Aslan, 2020).

Özdenetim otokontrolü yüksek olma, temkinli davranma ve harekete geçmeden önce iyice düşünme gibi özellikler ön plana çıkmaktadır. Özdenetim kişilik özellikleri güçlü olan bireyler; çalışkan, hassas, dikkatli, sorumluluk sahibi olma, güvenilir ve bir şeyleri başarmak için güçlü iradeye sahip oldukları görülmektedir (Arthur ve Graziano, 1996; Costa ve McCrae, 1992 akt. Çiçek ve Aslan, 2020).

Uyum kişinin daha çok insancıl tarafını ifade etmektedir (Digman, 1990 akt. Çiçek ve Aslan, 2020).  Uyumlu olan insanlar, temelde fedakâr olarak değerlendirilmektedirler, kendilerinden önce başaklarını düşünürler. Sempatiklik, başkalarına yardımda isteklilik, güven, affedici olma, alçak gönüllük gibi özellikler uyum faktörünün özellikleri arasında sayılabilir (Costa ve McCrae, 1992; John, Naumann ve Soto, 2008 akt. Çiçek ve Aslan, 2020).

Dışadönüklük literatürde üzerinde en çok çalışılan faktördür. Dışadönüklük, bireyin enerjisini daha çok dış dünyaya yönlendirmesi olarak tanımlanmaktadır (Chauvin, Hermand ve Mullet, 2007 akt. Çiçek ve Aslan, 2020). Dışadönük olan insanlar, girişken ve sosyal olarak nitelendirilmektedirler. Kolayca arkadaş edinme eğiliminde olan, hevesli, enerjik, maceracı, konuşkan ve açık sözlü olarak betimlenmektedirler (Rubenzer ve Faschinbaur, 2004 akt. Çiçek ve Aslan, 2020).

Nörotiklikliğin temel kavramları, kaygı, güvensizlik ve karamsarlıktır (Goldberg, 1990 akt. Çiçek ve Aslan, 2020). Nevrotik özellikleri yüksek olan kişilerde anksiyete, depresyon, dürtü ve kırılganlık, kendilerini kontrol etmede güçlük yaşama, duygularda aşırı değişiklik gibi özellikler görülmektedir (Costa ve McCrae, 1992; Gunthrt, Cohen ve Armelli,1999 akt. Çiçek ve Aslan, 2020). Nörotiklik boyutu, sinirlilik, belirsizlik ve olumsuz duygular gibi özelliklerle şekillenmektedir (Goldberg, 1993 akt. Çiçek ve Aslan, 2020).

Gelişime Açıklık deneyime açık olan insanlar çeşitliliğe, yaratıcılığa ve hayal gücüne ilgi duymaya, sanat ve güzelliğe karşı duyarlıdırlar. Aynı şekilde yeni şeyler keşfetmekten ve denemekten korkmazlar (McCrae ve John, 1992 akt. Çiçek ve Aslan, 2020). Gelişime açıklık boyutu, özgünlük, duygulara açıklık, yenilemeye açıklık, zeka ve düşünce esnekliği gibi kavramlarla da ifade edilmektedir (John ve Srivastava, 1999; DeYoung, 2006; McCrae ve Costa, 2003 akt. Çiçek ve Aslan, 2020). Gelişime açıklık boyutu, bireysel ve entelektüel merak, özgünlük, yaratıcılık, yenilik ve estetiğe ilişkin beğenme gibi nitelikler ile tanımlanmaktadır (John ve Srivastava, 1999 akt. Çiçek ve Aslan, 2020).

• Mizah Nedir?
• Freud (1905) mizahı, bireyin olumsuz durumlarla karşılaştığında, olumsuz duygularından kaçınmasına yardımcı olması bakımından sağlıklı savunma mekanizmalarından biri olarak tanımlamaktadır. Mizahı stresle başa çıkmak için kullanan bireylerin kaygı ve depresyon düzeylerinin, kullanmayan bireylerden daha düşük olduğunu gösteren araştırmalar mevcuttur (örn., Abel, 2002; Kuiper, Martin ve Olinger, 1993; Nezlek ve Derks, 2001).
• Maslow’a (1954) göre, mizah anlayışı kendini gerçekleştirmiş olan bireylerin özellikleri arasında yer almaktadır. Raskin 1998’e göre ise, mizah duygusu espriden anlam çıkarma, haz alma ve algılama yetisidir. (Kant 1951; Kretschmer 1925; Webb, 1915 akt. Uçar, 2021).
• Mizah ile ilgili araştırmaların en önemli sınırlılığı, mizahın sadece tek bir boyutuyla ele alınması ve olumlu/uyumlu bir kavram olarak değerlendirilmesidir. Bu sınırlılığı göz önünde bulunduran Martin ve arkadaşları (2003), mizahı açıklamaya çalışan Uyuşmazlık Kuramlarını ve mizah kullanımındaki bireysel farklılıklara odaklanan birey odaklı ve grup odaklı kişilik yapılarını referans alarak, mizah duygusu modelini geliştirmişlerdir. Bu modele göre günlük hayatta kullanılan dört temel mizah tarzı bulunmaktadır: Katılımcı mizah, kendini geliştirici mizah, saldırgan mizah ve kendini yıkıcı mizah. Martin ve ekibi (2003) tarafından geliştirilen çerçeve, hem mizahın kişilerarası doğasını (yani iyi huylu mizacını) hem de iyileştirme hedefini (yani benlik veya başkalarıyla ilişkiler) yansıtan iki temel boyutun olduğunu öne sürmektedir. Bu iki boyutun birleşimi, katılımcı mizah olarak adlandırılan dört farklı mizah stiliyle sonuçlanmaktadır.
• Mizah Tarzları
• Katılımcı Mizah: Kişinin kendi ihtiyaçlarına da önem vererek başkalarını eğlendirdiği, gevşemeye odaklanılan sosyal ve paylaşımcı bir mizah türüdür (Hampes, 2006 akt. Uçar, 2021) Bireyler kendileriyle ilgili şakalar yapsalar bile kendileri hakkında olan benlik saygılarını koruyabilirler (Martin ve ark, 2003 akt. Uçar, 2021).
• Kendini Geliştirici Mizah: Bu mizah tarzına yatkın mizaçta olan bireylerde genellikle hayatla ilgili nükteli bir hayat perspektifi vardır. Stresli ve onlar için zor durumlarda bile bu hali muhafaza ederler (Hampes, 2006 akt. Uçar, 2021).
• Saldırgan Mizah: Başkalarına karşı kaba ve uygun olmayan bir biçimde davranışlar göstererek bireyin kendi haz ve üstünlük ihtiyaçlarını tamamlamaya çalışmasıdır (Martin ve ark, 2003 akt. Uçar, 2021).
• Kendini Yıkıcı Mizah: Bu mizah tarzında ise kişi kendini kendi gereksinimlerini göz ardı ederek ve ikinci plana atarak başka bireylerle olan iletişimini güçlendirmeye çalışır ve bunu kendine karşı öz-yergi ile yapabilir (Martin ve ark, 2003 akt. Uçar, 2021).
• Bazı Araştırmalardan Örnekler
• Bireylerin kullandıkları mizah tarzları, sahip oldukları kişilik özelliklerine göre farklılaşmaktadır. Bu alanla ilgili literatür incelendiğinde nevrotiklik düzeyi yüksek olan bireylerin kendini yıkıcı mizah; dışadönüklük ve gelişime açıklık düzeyi yüksek olan bireylerin katılımcı mizah ve kendini geliştirici mizah; Yumuşak başlılık (uyum) ve özdenetim düzeyi düşük olan bireylerin ise saldırgan mizah kullanma eğiliminde oldukları görülmektedir (Jovanovic, 2011; Martin ve ark., 2003; Saroglou ve Scariot, 2002 akt. Akdur ve Batıgün, 2017).
• Kullanılan mizah tarzları ilişki tarzlarını da etkiler. Bireyler kişilerarası ilişkiler kurarlarken besleyici ve ketleyici olmak üzere belirli tarzlar kullanmaktadırlar. Bu tarzlar, kişilerarası ilişkilerin dinamik bir parçasıdır. Besleyici ilişkiler, dolaysız ve dürüst konuşmalardan oluşan, açık ve doğal ilişkilerdir. Ketleyici ilişkiler ise, besleyici ilişkilerin tersine, doğallıktan uzak, diğer bireylerle kurulan iletişimi geliştirme çabası içermeyen ilişkiler olarak tanımlanabilmektedir (Greenwald, 1973 akt. Akdur ve Batıgün, 2017).
• Kadınlar daha uyumlu ve nevrotik görünmekte ve kişilerarası ilişkilerinde besleyici tarzları daha fazla kullanmaktadırlar. Erkekler ise saldırgan mizah tarzını ve kişilerarası ilişkilerinde ketleyici tarzı daha fazla kullanmaktadırlar. Erkekler, mizahı saldırgan bir tarzda kullanarak diğer bireylerle ilişkilerine zarar veriyor; başka bir deyişle erkeklerin kullandıkları olumsuz mizah tarzları, kişilerarası ilişkilerinde ketleyici bir tarza dönüşüyor olabilir (Akdur ve Batıgün, 2017). Kullanılan mizah tarzı ile psikolojik belirtiler ve yaşam doyumu arasındaki ilişkiyi inceleyen araştırmalara bakıldığında; kendini yıkıcı mizah tarzına sahip olan bireylerin depresyon ve anksiyete düzeylerinin, katılımcı mizah ve kendini geliştirici mizah tarzına sahip olan bireylerden daha yüksek; yaşam doyumu düzeylerinin ise daha düşük olduğu sonucuyla karşılaşılmaktadır (Cheung ve Yue, 2013; Frewen, Brinker, Martin ve Dozios, 2008; Kuiper, Grimshaw, Leite ve Kirsh, 2004; Martin ve ark., 2003 akt. Akdur ve Batıgün, 2017).
• Mizahın kullanım şeklini etkileyebilecek diğer faktörlerden biri de bireylerin kendileri hakkında ne hissettikleridir. Örneğin, benlik saygısının mizahın uyumlu mizah stilleri ile pozitif, uyumsuz stillerle negatif korelasyonu olduğu bulunmuştur (Galloway, 2010 akt. Uçar, 2021).
• Uyumlu mizah biçimleriyle narsisisizm araştırıldığında ise narsisizm puanları arttıkça uyum uyumlu mizah puanlarının azaldığı görülmüştür (Veselka ve ark., 2010 akt. Uçar, 2021).
• Michelangelo Caravaggio, Suya Bakan Narsis
• Aleksitimi
• Duyguları tanıma ve tanımlamada zorluk demektir. Aleksitimi ve mizah tarzları arasındaki ilişkiler incelendiğinde ise mizahın olumlu biçimde kullanımının aleksitimi düzeyleri ile negatif yönde olumsuz kullanımının aleksitimi ile pozitif yönde ilişkili olduğu görülmektedir.
• Bu kişilerin kendilerini doğru bir biçimde ifade edememelerinin yanlış anlaşılmalarına sebep olabileceği düşünülebilir. Ayrıca bu kişiler mizahın saldırgan biçimlerinin başkalarını gücendirebileceğini öngörememektedirler (Aydın, 2014 akt. Yıldırım ve Güler, 2024).
• Aleksitimi ve mizah aynı zamanda empatiyle de ilişkilidir (Atkinson, 2015).
• Aleksitiminin empatiyle negatif yönde ilişkili olduğuna işaret eden araştırmalar bulunmaktadır (Cairncross ve ark., 2013; Gutman ve Laporte, 2002; Taş ve Sevinç, 2019 akt. Yıldırım ve Güler, 2024). Dolayısıyla kişilerin kendileri ve başkalarının duygusal durumlarına yönelik farkındalığının kullanılan mizah tarzıyla ilişkili olduğu söylenebilir. Böyle bir farkındalığın olmadığı durumda mizahın olumlu bir biçimde kullanılması azalmakta, olumsuz bir biçimde kullanılması ise artmaktadır (Atkinson, 2015; Aydın, 2014 akt. Yıldırım ve Güler, 2024).

• Kaynakça
• Akdur, S. ve Batıgün, A. D. (2017). Mizah tarzları ile kişilik özellikleri, kişilerarası ilişki tarzları ve psikolojik sağlık arasındaki i̇lişkiler. Türk Psi̇koloji̇ Yazıları, 20(39), 1–10.
• Çiçek, İ̇. ve Aslan, A. E. (2020). Kişilik ve beş faktör kişilik özellikleri: kuramsal bir çerçeve. Batman Üniversitesi̇ Yaşam Bilimleri̇ Dergisi̇, 10(1), 137-147.
• Sarı, B. A. (2018). Mizaç özellikleri ve gelişime etkileri. Türkiye Klinikleri̇ J Chi̇ld Psychi̇atry-Speci̇al Topi̇cs, 4(1), 5-9.
• Uçar, S. (2021). Narsistik kişilik özelliğinin mizah tarzları ve baş etme ile ilişkisi[Yüksek lisans tezi]. İstanbul Kent Üniversitesi̇. İstanbul.
• Yıldırım, S. ve Güler, A. S. (2024). Aleksitiminin kaygı düzeyleri ve mizah tarzları ile ilişkisinin incelenmesi. Current Research And Revi̇ews In Psychology And Psychi̇atry, 4(2), 145-163.

Celile Büşra MERT