1.Psikolojide Etik İkilem Nedir?
Etik ikilem, bir psikolog ya da psikolojik danışmanın aynı anda iki (veya daha fazla) ahlaki değerin ya da mesleki sorumluluğun çatıştığı durumlarda ne yapacağını bilememesi, karar verirken zorlanmasıdır. “Ne yaparsam doğru olur?” sorusunun net bir cevabının olmadığı, iki doğru arasında kalınan mesleki kararsızlıktır.
2.Psikoloji Alanında Etik İkilemler Neden Ortaya Çıkar?
Psikoloji alanında etik ikilemler, psikoloğun mesleki uygulamaları sırasında karşılaştığı, iki veya daha fazla değer ya da ilkenin çatışması sonucu ortaya çıkar. Bu çatışmalar karar vermeyi zorlaştırır ve çoğu zaman etik kurallar ile kişisel değerler arasında denge kurmayı gerektirir. En sık karşılaşılan etik ikilem kaynakları şunlardır:
1.Çoklu İlişkiler
Psikolog, danışanı ile aynı anda başka bir sosyal, ekonomik ya da profesyonel ilişki içindeyse bu durum “çoklu ilişki” olarak tanımlanır.
Örneğin: Psikolog, danışanını aynı zamanda bir komşusu, öğrencisi, akrabası veya iş arkadaşı olarak tanıyorsa.
Risk: Tarafsızlık, gizlilik ve profesyonellik zarar görebilir. Danışan, terapötik ilişki içinde kendini rahat ifade edemez; psikolog ise objektif kararlar veremeyebilir.
Etik İlke: Türk Psikologlar Derneği Etik Yönetmeliği’ne göre psikologlar, çoklu ilişkilerden kaçınmalı ya da bu ilişkilerin etkilerini en aza indirecek önlemleri almalıdır.
- Gizlilik ve Mahremiyet
Psikolog, danışan ile ilgili edindiği tüm bilgileri gizli tutmakla yükümlüdür. Ancak bazı özel durumlarda bu gizliliğin sınırları vardır.
İkilem Durumu: Danışan kendine zarar verme niyetinde olduğunu ya da suç teşkil edecek bir eylem gerçekleştirdiğini anlatırsa psikolog ne yapmalıdır?
Yasal ve Etik Çatışma: Gizliliği korumak danışan yararına olabilir; ancak ciddi zarar riski varsa, bilgi paylaşımı etik olarak zorunlu hale gelir.
Yasal Dayanak: Türkiye’de bu tür durumlar Türk Ceza Kanunu ve ilgili meslek yasalarıyla düzenlenmiştir. Özellikle intihar riski, çocuk istismarı gibi konular bildirim yükümlülüğü doğurur.
- Yetersizlik – Yetkinlik Sorunu
Psikologlar yalnızca eğitim aldıkları, uzmanlaştıkları ve yeterli oldukları alanlarda hizmet vermelidir.
Etik İkilem: Psikolog, yeterli deneyimi olmadığı halde (örneğin bağımlılık, travma, gelişimsel bozukluk gibi alanlarda) danışanı kabul eder ve çalışmaya devam ederse, danışanın zarar görme riski artar.
Etik İlke: Psikologlar, gerekli görülen durumlarda başka bir uzmana yönlendirme yapmakla yükümlüdür.
4.Zorunlu Danışmanlık / Gönüllülük İhlali
Psikolojik destek hizmeti, kişinin kendi rızası ile başlamalıdır.
Etik İkilem: Aile, okul ya da kurum zorlamasıyla getirilen birey danışmanlık hizmetine gönüllü olarak katılmıyorsa, sürecin etkinliği düşer ve etik ilke olan “gönüllülük” ihlal edilmiş olur.
Çözüm: Danışan, sürece ikna edilmeli; danışman, kişinin gönüllü olmadığı durumlarda sınırlılıkları göz önünde bulundurmalıdır.
- Kültürel, toplumsal, dini veya kişisel değer çatışmaları
Psikolog ile danışan arasında kültürel normlar, dini inançlar veya yaşam tarzı açısından ciddi farklılıklar olabilir.
Etik İkilem: Psikoloğun kişisel değerleri (örneğin evlilik, cinsellik, inanç) ile danışanın yaşantısı çeliştiğinde tarafsızlık korunamıyorsa, etik bir sorun doğar.
Etik İlke: Psikologlar, kendi değerlerini danışanlara empoze etmemeli; danışanın yaşam tarzına saygı göstermeli ve profesyonel sınırlarını korumalıdır.
- Psikolojide Etik İkileme Örnekler
- Çoklu İlişki Örneği
Durum:Bir psikolojik danışman, kendi çocuğunun öğretmeni olan kişiden terapi alması için başvuru alır. Danışan, hem danışan hem de çocuğun öğretmeni konumundadır.
Etik İkilem:Danışanla profesyonel sınırların ötesinde sosyal bir ilişki kurulması kaçınılmaz olabilir. Terapötik sınırlar zarar görebilir ve danışanın açıklıkla paylaşım yapması zorlaşabilir.
Çözüm:Danışman, bu durumu açıkça ifade ederek kişiyi başka bir uzmana yönlendirmelidir.
- Gizlilik Örneği
Durum:Bir ergen danışan, terapi sırasında kendi hayatına son vermeyi planladığını ve planının detaylarını psikoloğa açıklar.
Etik İkilem:Psikolog, gizlilik ilkesine sadık kalmak zorundadır. Ancak danışanın yaşamı tehlikedeyse, bu bilgi paylaşılmalı mı?
Çözüm:Etik ve yasal olarak, ciddi zarar riski olan durumlarda gizlilik ilkesi bozulabilir. Psikolog, bu durumda velilere ve gerekirse ilgili kuruma bilgi verirken danışanı da bilgilendirmelidir.
- Yetkinlik Örneği
Durum:Bir psikolog, yeme bozukluğu tanısı almış bir danışanı kabul eder. Ancak bu alanda özel bir eğitimi veya deneyimi bulunmamaktadır.
Etik İkilem:Yetersiz bilgiyle danışanla çalışmak, hem etik değildir hem de danışanın zarar görme riskini artırır.
Çözüm:Psikolog, bu danışanı alanında uzman bir meslektaşına yönlendirmelidir.
- Gönüllülük İhlali Örneği
Durum:Okul rehber öğretmeni, okul yönetimi tarafından gönderilen bir öğrencinin terapiye istekli olmadığını fark eder. Öğrenci ailesinin zorlamasıyla oradadır.
Etik İkilem:Danışan rızası olmadan terapi sürecinin başlaması gönüllülük ilkesine aykırıdır. Zorla getirilen bir danışan sürece katılmayabilir, fayda görmeyebilir.
Çözüm:Danışanın sürece katılımı gönüllülük temelinde sağlanmalı, süreç açıkça anlatılarak rızası alınmalıdır.
- Değer Çatışması Örneği
Durum:Danışan, evli bir kişiyle ilişki yaşadığını ve bundan memnun olduğunu anlatır. Psikoloğun kişisel değerleri bu duruma karşıdır ve danışanı yargılamamakta zorlanır.
Etik İkilem:Psikoloğun kişisel değerleri, danışanla empati kurmasını ve tarafsızlığını etkileyebilir.
Çözüm:Psikolog, kendi değer yargılarını danışana yansıtmamalı; profesyonel sınırlarını koruyamayacağını düşünüyorsa danışanı başka bir uzmana yönlendirmelidir.
4.Etik İkilemlerle Nasıl Baş Edilir? (Çözüm Yolları)
Etik ikilemlerle karşılaşıldığında şu adımlar izlenebilir:
- Durumun Etik İkilem Olduğunu Tanı
Gerçekten etik bir çatışma mı var, yoksa kişisel bir kararsızlık mı?
- Etki Alanını Belirle
Karardan kimler etkilenecek? Danışan, aile, kurum, toplum?
- Alternatif Çözümleri Değerlendir
Her seçeneğin avantajlarını ve zararlarını tart. Uzun vadeli etkilerini düşün.
- Etik Yollara ve Yasaya Başvur
Türk Psikologlar Derneği’nin Etik Yönetmeliği ve EFPA’nın etik ilkeleri dikkate alınmalı.
- Süpervizyon veya Meslektaş Görüşü Al
Tarafsız bir bakış açısı, durumu netleştirmeye yardımcı olur.
- Kararını Uygula ve Gözden Geçir
Uygulanan kararın sonucunu değerlendir. Yanlış bir adımda süreci düzeltmek için geri bildirim al.
- Etik İkilemleri Önlemek İçin Neler Yapılmalı?
.Psikologlar güncel etik ilkeleri, yasal düzenlemeleri ve yeni terapi yaklaşımlarını takip etmeli.
.Seans öncesinde danışana hakları ve gizlilik sınırları açıkça anlatılmalı.
.Danışanla arkadaşlık, hediye alma, sosyal medya takibi gibi sınırlar çizilmeli.
.Meslektaş desteği, zor durumlarda etik açıdan rehberlik sağlar.
.Şüpheli veya kararsız durumlar not edilerek hem kişisel hem de hukuki koruma sağlanabilir.
Sonuç
Psikoloji alanında etik ikilemler, genellikle “doğru ile daha doğru” arasında tercih yapmayı gerektiren, karmaşık ama kaçınılmaz durumlardır. Bu durumlarla başa çıkmanın en etkili yolu:
1.Etik bilgiye sahip olmak
2.Yansıtıcı düşünmek
3.Yasal ve mesleki sınırları bilmek
4.Yardım almaktan çekinmemek
5.Danışanı sürece dahil ederek açık olmak
Etik ikilemler, mesleğin doğasında vardır. Önemli olan, bu durumlarla karşılaşıldığında sadece doğruyu aramak değil, doğruya en etik yoldan ulaşmaktır.
Sevda EŞREF
